22.12.22

Francisco Fernández Del Riego. "San Andrés de Teixido"


O san Andrés mariñeiro colle a barca e non para de navegar ata arribar ao Cabo do Mundo, nas inmediacións da serra da Capelada, "a occidente do cabo Ortegal". Nesa "beiramar sen porto nin naos", de "soidade" e "lonxanía impoñentes" a barca converteuse en pedra. En Teixido, lugar sagrado xa en tempos dos druídas, ergueu san Andrés a súa ermida "sobre un rústico altar pagán".

Mais aquela soidade supón unha dura proba para a fe do apóstolo. Dálle as queixas a Xesús, que aínda "andaba pola terra, e chegara a Teixido na compaña de san Pedro". San Pedro "moqueábase" do seu compañeiro, pero Deus compadeceuse e fíxolle a promesa que hoxe é a cerna da nosa lenda: "Ninguén, nin morto nin vivo, se librará" de facer a peregrinaxe ao seu santuario, ou o que é o mesmo, a san Andrés de Teixido vai de morto quen non foi de vivo.

Exposto o miolo da crenza, o relato vai desenvolvendo os detalles da peregrinaxe: o espazo natural no que remata o camiñar dos romeiros, os camiños que conducen a el, os amilladoiros que os van marcando cos ofrecementos de pedras, as promesas que conducen os crentes ao santuario, os exvotos que se deixan, a herba namoradeira, os xuncos de ben parir, o respectuoso coidado cos animais que poden ser a encarnación dalgunha ánima, a descrición do templo, a proba do anaco de pan, o ramo de san Andrés, as figuriñas de pan... Referencia, en fin, todo obxecto e ritual que ten que ver coa crenza así como o seu valor simbólico. Tampouco esquece o autor as circunstancias históricas da fundación do santuario nin as lendas dos territorios veciños.

O relato comeza centrado na figura do apóstolo como protagonista da súa propia lenda, pero pouco a pouco o texto vai deixando os trazos de creación literaria para irse convertendo en texto divulgativo dun elemento da cultura galega, que arrinca dende os máis recuados tempos da nosa historia e que segue vivo e poderoso na actualidade. O que hoxe é lugar de peregrinación cristiá ou punto de atracción turístico fora xa lugar de culto naturalista en tempos pretéritos.

A natureza ten no conto un protagonismo sobranceiro que engole o elemento humano. Preséntase viva e personificada (característica tradicional na nosa literatura): "A montaña [...] mergullaba os seus pés no mar"; "Ollaban as pedras, falaban as follas, rían as augas, movíanse con vontade de seu o sol, a lúa, as estrelas, o ceo, a terra". Non é un simple escenario onde ocorren os feitos que se contan. É unha forza poderosa, chea de elementos simbólicos, que atrae os seres vivos ao seu seo e condiciona o seu destino. Do seu influxo nin se salva o apóstolo: "No sen fin dun camiñiño [...] demandábao unha voz moi fonda".

Pecha o relato co retorno á figura de san Andrés como dinamizador desa "peregrinaxe singular" que o autor, narrador en terceira persoa, nos acaba de contar.

_________________________________

FRANCISCO FERNÁNDEZ DEL RIEGO (1993). San Andrés de Teixido. Vigo: Ir Indo, (Contos do Castromil nº 24).

Sobre esta empresa de viaxeiros léase tamén os artigos de

Imaxes procedentes da edición citada enriba.

16.12.22

Santiago Rodríguez Salinas. "Illote P. Barraca 16"

 

Illote P. Barraca 16
Imaxe Editorial Galaxia

O título vén dado pola distribución do campo de Les Barcarès: "Illote P, barracón 16 será de aquí en diante o punto de referencia do novo aloxamento en Les Barcarès e o enderezo que lles comunicaremos aos nosos familiares e amigos" (p. 41). Gaiola de ouro en comparanza co de Saint Cyprien, pero sen deixar de ser presidio.
Santiago Rodríguez Salinas conta neste libro a peregrinaxe dos republicanos españois derrotados polos campos franceses de Saint Cyprien, Le Barcarès, Argelès-sur-Mer, Toulouse e, novamente, Argelès. O relato segue a cronoloxía dos feitos: saída de España; condución coma rabaño á praia de Saint-Cyprien; organización da concentración cos agravantes da suspicacia e da miseria (ausencia de condicións de habitabilidade, falta de comida e auga, indisposicións por debilidade e mala saúde: a disentería fixo unha feroz estragueira nos refuxiados). Entre os recursos para sobreviviren está o comercio e o trapicheo cos poucos bens que se poden levar ao lombo, a astucia para estafar os soldados brancos ou senegaleses... Pero as máis das veces os refuxiados eran despoxados das súas últimas posesións.
Ilustración da obra feita polo propio autor.
Imaxe ligada da Asociación Manuel Azaña

A carón do campo principal de Saint Cyprien montouse outro máis pequeno para os que desexaban volver a España. Aquí traza o autor a diferenza entre os idealistas e os que foron levados pola enxurrada dos acontecementos. No mesmo senso apunta o magro éxito da campaña de recrutamento de españois para a Lexión Estranxeira: os refuxiados loitaran por un ideal, non por unha paga; así o demostrou o alistamento voluntario de españois cando os nazis invadiron Francia. Aos que desexaban volver recomendábaselles conseguir padriños que os avalasen como xente de ben e bos españois. O tempo demostrou que eran máis trapela de cazador que protección para o regreso.

O cambio para o campo de Le Barcarès, mellor equipado, comporta unha vida menos dura pero tamén un cambio de concepto: de campo de refuxiados a campo de concentración. Así e todo, dentro das arameiras os exiliados tentan imitar unha vida normal, o máis parecido á vida nunha sociedade que convive en paz. Repártese a pouca comida, procúrase ocupar o moito tempo libre, organízanse celebracións, equipos de fútbol, improvísanse charangas, xorde un minúsculo comercio, prodúcense obxectos artísticos artesanais... Mais tampouco non faltan os ramallazos da España cainita que asoma tanto nun partido de fútbol coma na confrontación da ideoloxía política:
E como os españois parece que estamos condenados a dividir drasticamente en dúas as nosas opinións, negando toda virtude á parte contraria e atribuíndo as máis exquisitas esencias da veracidade ao noso propio pensamento, de onde xorden as dúas Españas irreconciliables, tamén aquí, seguindo esa intransixente actitude carpetovetónica, foron dous os equipos causantes do cisma [...] (p. 65).
Debuxo do autor publicado na obra.
Imaxe ligada da Asociación Manuel Azaña

Aínda coas lixeiras melloras do campo de Le Barcarès, as penurias son o pan de cada día e as pillerías para ilas caneando, malia resultaren creativas, supoñen penalizacións ao seren descubertas. A invasión de Francia polos nazis carrexa desconfianza, maior control e arbitrariedades para os refuxiados republicanos. Supuxo tamén o traslado ao campo de Argelès-sur-Mer, naquela altura ruinoso e abandonado. O frío e a fame cóanse polas fendas das paredes dos barracóns. con todo, a celebración de festas sinaladas como boamente se pode (o Nadal, por exemplo) axuda a manter o ánimo e a esperanza.

O recrutamento xeral decretado en Francia converte a moitos exiliados en soldados da lexión estranxeira ou obreiros industriais. Para o noso memorialista supón o remate da primeira "estancia nos campos de concentración franceses que durara catorce meses e medio" (p. 120).

O novo oficio non supón o remate da situación de provisionalidade. As longas xornadas laborais esixidas polo esforzo da guerra rematan co descanso nuns incómodos barracóns. As penurias alcanzaban tamén a aqueles exiliados que lograron formar un simulacro de vida familiar en vivendas alugadas.

As xornadas laborais son longas e esgotadoras, pero aínda así queda algún tempo de lecer que se ocupa en "deambular dun lado para outro" (p. 149) polas rúas e cafés de Toulouse (Square Wilson, Pont Neuf, alameda de Jean Jaurès, rue du Canal...).

O avance imparable do exército xermano provoca a chegada de refuxiados belgas. O día da sinatura do armisticio franco-alemán os españois son despedidos do traballo e concentrados novamente en Argelès-sur-Mer. Como represalia por unha lea cun soldado senegalés, na que o noso narrador non participara, un grupo de españois foi entregado ás autoridades franquistas. Caéronlle dous anos e medio en batallóns disciplinarios e medio máis de "servicio" militar obrigatorio.

Aquí pon fin ás súas  memorias de refuxiado, vistas dende tempos de paz e democracia, narrados co ton e ánimo de quen ten sobrevivido a duras probas que non llas desexa nin aos inimigos. E non remata estas memorias sen un sentimentos de comprensión e agradecemento para as autoridades francesas que, malia o trato duro e inxusto propiciado aos refuxiados españois, practicaron "o nobre exercicio do dereito de asilo que sempre distinguiu o pobo francés" (p. 167. Outros fixeron menos. Tampouco precisa o lector moita imaxinación para supor como sería o ton e o ánimo do relato se o autor nos contase a experiencia dos tres anos de estancia nos campos españois.

As descricións de espazos e situacións preséntaas o narrador espidas de detalles, pero resultan abondo claras para que o lector vexa a magnitude da traxedia vivida polos refuxiados republicanos perdidos no espazo e no tempo:

A nosa vida transcorría monótona e aburrida, tendidos a maior parte do tempo sobre a area, que sempre foi elemento característico dos campos de concentración franceses de refuxiados, establecidos en longas praias sen vestixio ningún de vida vexetal que rompese a desértica aridez do panorama (p.33).

Nunha prosa clara e sinxela conta situacións dramáticas coma quen fala de feitos anódinos e cotiáns. O recurso ao humor permite crear esta sensación narrativa. 

Á parte do inicio do exilio son poucas as datas que nos dá o autor, pero abondas para situármonos no contexto europeo do momento e das concecuencias que tivo para os refuxiados. Velaí as datas destacadas: 

  • 3-9-1939: estado de guerra Francia-Alemaña
  • 4-10-1939: traslado ao campo de Argelès-sur-Mer porque o exército francés necesitaba as instalacións de Le Barcarès
  • febreiro de 1940: a marcha adversa da guerra para Francia converte os refuxiados "nun peso francamente molesto"  que se reflicte "no parco das racións de comidas, que nunca foron abundantes" (p. 115)
  • 13-2-1940: "O día trece fago os 23 anos. Coméntoo e Aniceto Martínez á vez que me felicita dime co seu fino humos andaluz 'Xa es maior de idade, de maneira que a partir de agora podes andar só pala vida'. Río do consello que chega con case catro anos de atraso" (p. 116)
  • 14-6-1940: cae París.
  • 22-6-1940: sinatura do armisticio Francia-Alemaña, que "Hitler, en desquite polo Tratado de Versalles, impón que se realice, como na guerra do 14, no bosque de Compiègne, no mesmo vagón utilizado daquela [...] (p. 153)
Como se pode apreciar, o autor pertence a esa xeración de mozos que maduraron a marchas forzadas, levados polos duros acontecementos que lles tocou vivir. O regreso forzoso a España supúxolle tres anos de prisión e a entrada nesa etapa que o poeta Celso Emilio Ferreiro etiquetou como longa noite de pedra.

_________________________________

SANTIAGO RODRÍGUEZ SALINAS. Illote P. Barraca 16. Vigo, Galaxia 2021.

23.2.21

Holodomor tamén para as linguas

Imaxe: Galipedia: Holodomor
Hambruna roja. La guerra de Stalin contra Ucrania, de Anne Applebaum (Barcelona, Penguin Random House, 2019) non se centra só no periodo da fame negra (1932-34), senón que fai unha aproximación á "cuestión ucraniana" dende a Idade Media para explicar como non foi posible un Estado soberano ata finais do século XX.

Lingua e cultura ucraínas estaban xa definidas na Idade Media. A identidade nacional foise conformando ao longo da historia, sobre todo nos séculos XVII e XVIII, e foi recoñecida por intlectuais de prestixio: "L'Ucraine a toujours aspiré à être libre", deixou escrito Voltaire. Non ocorría o mesmo coas marcas territoriais, polo menos no seu lado occidental. Se cadra foi este o detalle que propiciou o baile de donos, nomeadamente polacos e rusos, que andaban á retesía para o reparto da torta.

Como vén sendo habitual cando se trata de chamarse a donos dunha leira allea cómpre eliminar as marcas que a identifiquen. E así se tentou facer coa lingua, a cultura e os elementos simbólicos ucraínos, con maior ou menor intensidade e con diversos métodos, ao longo da historia. O uso da fame provocada intencionadamente para someter o país é o fío condutor do libro de Applebaum. A crueldade de Stalin fixo da fame a principal ferramenta para converter a Ucraína nunha provincia sen identidade da Rusia soviética e, asemade, para ir dando aviso a outros territorios do que podían esperar se non musgaban a orella.

Os mortos por fame e os desprazados cóntanse por millóns. Os anos da fame negra (1932-34) transcorreron baixo a bota soviética, pero pode afirmarse que fartura --salvo de miseria-- non a houbo na zona en toda a primeira metade do século XX. Mortos e superviventes non só padeceron privación de comida, vestido e vivenda; tamén padeceron outras privacións de carácter inmaterial. Este é o aspecto no que imos reparar aquí.

Nas leas armadas producidas ao longo da historia entre os distintos amos do territorio téñense atopado soldados de fala ucraína en ambos os bandos contendentes, mais isto non foi atranco para consideraren os ucraínos, independentemente do bando que lles tocase, como distintos na lingua, usos, costumes, relixión, música, comidas... As afectacións viñan cando tal recoñecida identidade non interesaba á parte dominante. Por exemplo, os burócratas e mesmo os académicos rusos consideraban o ucraíno como un dialecto do ruso, un patois, que "non tiña dereito a unha existencia independente (cfr. p. 18) e usábase entre escritores rusos como elemento caracterizador da fala dos labregos.

Os polacos, pola súa vez, insistían en considerar as terras ucraínas como "fronteira non civilizada á que eles levaron a cultura e as institucións do Estado" (p. 19). Como as clases dominantes que falaban outras linguas distintas do ucraíno se asentaban en zonas urbanas e os monolingües ucraínos ocupaban as zonas rurais non se tardou en considerar estas zonas como "retrógadas e primitivas", consideración da que non se librou o idioma. E a escolla desta lingua por parte dos intelectuais comportáballes a sospeita de subversivos ou antisistema. Por suposto, estaba fóra do ámbito oficial pero era o idioma poético e de ámbito privado. No século XIX gañou a etiqueta non sempre santa de "nacionalista", que baixo o imperio ruso significaba unha ameaza para o goberno central o mesmo que para os boxeviques que se fixeron posteriormente co poder. A súa prohibición baseouse na falacia de que non era un idioma. No fondo estaba o medo a que a normalización do ucraíno en todos os ámbitos (ensino, xustiza, administración, lexislación...) suporía unha "alteración perigosa" para a unidade do Estado. Isto significou manter unha boa parte da poboación no analfabetismo ou nunha deficiente formación educativa, así como a trasfega de falantes para o ruso porque era a lingua na que podían progresar socialmente. Baixo o poder dos tsares prohibíronse libros, publicacións, libretos musicais e teatro en ucraíno, así como as actividades das agrupacións da sociedade civil. Paralelamente, cara ao territorio ucraíno foron atraéndose xentes doutras falas co engado da industrialización das cidades. Todas estas medidas foron corrixidas e aumentadas a medida que os soviets se afianzaron no poder. Cando se carece de Estado e de poder político a literatura e a arte convértense na canle do espírito patriótico. Nin que dicir ten que canda a independencia política e o crecemento económico medran a produción e a difusión lingüística e mais o orgullo e a paga emocional que os falantes ofrecen ao seu idioma.

A traxectoria normalizadora non durou moito e coa chegada dos bolxeviques ao poder revirouse de vez, nomeadamente baixo a etapa staliniana. Stalin concibía a Ucraína economicamente como despensa e politicamente como provincia sen identidade. E non dubidou en empregar toda a forza do poder, do exército vermello e do aparello de propaganda para o logro dos seus obxectivos. Así que tornou a prohibición da prensa ucraína, botouse o idioma fóra das aulas, pecháronse teatros, elimináronse libros de texto e outros materiais e non volveron editar as gramáticas e dicionarios doutras épocas; podíaselle disparar impunemente a calquera que falase ucraíno ou o parecese (p. 91). Acompañáronse estas accións coa aniquilación das elites e cunha feroz campaña de demonización ideolóxica das manifestacións culturais en ucraíno. Converteuse este idioma nunha lingua inferior, de aldeáns, de granxa (pp. 90-1), fronte ao ruso, idioma superior e urbano. Expresarse en ucraíno era identificarse como "pequenoburgués", "nacionalista", "contrarrevolucionario" (p. 91), etiquetas que podían levar a calquera ao cárcere, ao gulag ou ao paredón. Creose, en definitiva, un clima no que toda relación coa lingua nai resultase tóxica e perigosa.

Malia a hostilidade amosada dende o poder, o programa de sometemento non deu acabado coa identificación do país coa súa lingua e a súa cultura. E a Ucraína figura nos mapas dende 1991 como país independente  co ucraíno como lingua oficial. Como se pode supoñer, a maioría da poboación tamén coñece o ruso, froito da pertenza á URSS. Tamén padece outras secuelas menos gratas froito desa mesma relación.

Todo este drama histórico do que nos fala Anne Applebaum (negado por algúns onte e hoxe), ocorrido nun país tan afastado de nós xeografica e culturalmente, ecoa con estraña familiaridade no proceso lingüicida vivido no noroeste ibérico. ¿Va que si? Se cadra, é no momento presente onde se aprecian as diferenzas. Mais este é outro cantar.

Deixo aquí un par de recensións da obra referida:


3.5.20

Ricardo Carvalho Calero. Algunhas achegas na rede

 Designación homenaxeado Letras Galegas 2020
Imaxe: Cultura galega.org
  1.  "Sete académicos reivindican o impulso orixinal de Carvalho para o Día das Letras", Sermos Galiza, 17-06-2019: https://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/academicos-reivindican-impulso-orixinal-carvalho-dia-das-letras/20190617140830080907.html
  2. Héctor J. Porto, "Ricardo Carvalho Calero será o autor homenaxeado no Día das Letras 2020", La Voz de Galicia, 19-06-2019: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2019/06/19/ricardo-carvalho-calero-sera-autor-homenaxeado-dia-das-letras-2020/0003_201906G19P34991.htm
  3. Andrea Presedo, "Carvalho Calero, xa tocaba", La Voz de Galicia, 20-06-2019: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2019/06/20/carvalho-calero-xa-tocaba/0003_201906G20P38991.htm 
  4. M. O., "2020, ano Carvalho Calero", Sermos Galiza, 22-06-2019: https://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/2020-ano-carvalho-calero/20190621130328081117.html 
  5. E. Eiroa, "Carvalho Calero terá o Día das Letras [...], La Voz de Galicia, 22-06-2019: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2019/06/22/span-langglcarvalho-calero-tera-dia-das-letras-ampla-maioria-na-ragspan/00031561208508921106605.htm
Sobre o autor
  1. Ricardo Carballo [Carvalho] Calero na páxina da Real Academia Galega: https://academia.gal/letras-actual
  2. Ricardo Carballo Calero. Entrada na Galipedia: https://gl.wikipedia.org/wiki/Ricardo_Carballo_Calero
  3. Letras Galegas 2020, Praza Pública: https://praza.gal/temas/letras-galegas-2020/todo 
  4. Día das Letras Galegas 2020, Sermos Galiza: https://www.sermosgaliza.gal/tags/diadasletrasgalegas2020
  5. Ricardo Carballo Calero, Día das Letras Galegas 2020.Consello da Cultura Galega:http://consellodacultura.gal/diadasletrasgalegas/2020/
  6. Ricardo Carvalho Calero (1910-1990). Biografía, obra e outros documentos no Centro de Documentación da AELG: https://www.aelg.gal/centro-documentacion/autores-as/ricardo-carvalho-calero
  7. Centenário Carvalho Calero (1910-1990): https://carvalhocalero2010.net/ 
  8. 2020 - Ricardo Carvalho Calero. O Portal da Lingua Galega, Xunta de Galicia. Biografía, documentación e programa e actividades relacionadas coa homenaxe a Ricardo Carvalho Calero: https://www.lingua.gal/letras-galegas/contido_0058/2020-ricardo-carvalho-calero
  9. Primavera das Letras 2020: Letras para contar un país. Botóns. Portal Galego de Educación: https://botons.eu/2020/03/03/primavera-das-letras-2020-letras-para-contar-un-pais/
  10. X. L. Axeitos, "Silueta de urxencia dun humanista galego", La Voz de Galicia, 20-06-2019 https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2019/06/20/span-langglsilueta-urxencia-dun-humanista-galego-span/0003_201906G20P39_COPY991.htm 
  11. B. P., "Carvalho Calero, a 25 anos do seu pasamento", Sermos Galiza, 24-03-2015: https://www.sermosgaliza.gal/articulo/comunidade-sermos/carvalho-calero-25-anos-do-seu-pasamento/20150323230727036043.html
  12. "25 anos despois: as dúas mortes de Carvalho Calero", Sermos Galiza, 26-03-2015: https://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/sermos-galiza-publica-aberto-fondo-carvalho-calero/20190624102305081165.html 
  13. "O tesouro bibliográfico de Carvalho Calero atópase no Parlamento", Sermos Galiza, 23-06-2019: https://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/biblioteca-carvalho-calero-atopase-parlamento/20190623173925081154.html
  14. Xesús Fraga, "Carvalho Calero, poeta, narrador e un moi influínte ensaísta", La Voz de Galicia, 23-06-2019: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2019/06/23/span-langglpoeta-narrador-moi-influinte-ensaistaspan/0003_201906G23P36994.htm
  15. Ramiro Vidal Alvarinho, "Carvalho Calero como epicentro das nossas contradiçons", Praza, 24-06-2019: https://praza.gal/opinion/carvalho-calero-como-epicentro-das-nossas-contradicons
  16. David Lombao, "Carvalho Calero, "modesto espectador" do Estatuto galego de 1936", Praza, 28-06-2019: https://praza.gal/politica/carvalho-calero-modesto-espectador-do-estatuto-galego-de-1936
  17. Suso de Toro, "Carvalho Calero segue vivo", Sermos Galiza, 30-06-2019:https://www.sermosgaliza.gal/opinion/suso-de-toro/carvalho-calero-segue-vivo/20190628104018081338.html
  18. Ramón Varela Puñal, "Carvalho Calero, adail do reintegracionismo", Sermos Galiza, 03-07-2019: https://www.sermosgaliza.gal/opinion/ramon-varela-punal/carvalho-calero-adail-do-reintegracionismo/20190626110534081233.html
  19. Xosé Lois García, "Ricardo Carvalho Calero e a superación do silencio", Sermos Galiza, 04-07-2019: https://www.sermosgaliza.gal/opinion/xose-lois-garcia/rivardo-carvalho-calero-superacion-do-silencio/20190703113754081488.html
  20. J. Arneiros Torcela, "Carvalho Calero también fue un gran educador", Faro de Vigo, 30-07-2019: https://www.farodevigo.es/opinion/2019/07/30/carvalho-calero-gran-educador/2147583.html
  21. Ricardo Carvalho Calero, construtor do galego, na páxina web de AGAL:  https://carvalho2020.gal/
  22. José A. Ponte Far, "Carballo Calero y Torrente Ballester: una estrecha relación", La Voz de Galicia, 26-04-2021: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2021/04/26/aclarando-malentendidos/0003_202104G26P27991.htm
Sobre a obra literaria
  1. A xente da Barreira. Entrada na Galipedia: https://gl.wikipedia.org/wiki/A_xente_da_Barreira 
  2. Xosé M. Dobarro, "A xente da Barreira, a primeira novela galega da posguerra", La Voz de Galicia, 12-05-2002: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/television/2002/05/12/xente-da-barreira-primeira-novela-galega-da-posguerra/0003_1084417.htm
  3. Scórpio. Entrada na Galipedia: https://gl.wikipedia.org/wiki/Sc%C3%B3rpio
  4. "Unidade didática: Scórpio e Carvalho Calero". Ligazón na páxina de Através Editora: https://www.atraves-editora.com/produto/scorpio/
  5. Henrique Rabuñal, "Carvalho Calero na historia do noso teatro", en adiante.gal: https://adiante.gal/carvalho-calero-na-historia-do-noso-teatro/
  6. Laura Tato Fontaíña, "O teatro de Ricardo Carvalho Calero". Ligazón para acceder a este traballo de investigación no Repositorio da Universidade da Coruña: https://ruc.udc.es/dspace/handle/2183/13127
  7. Óscar Iglesias, "O teatro soñado de Carvalho Calero", El País, 18-3-2011. Recensión do estudo de Manuel Castelao Elucidación da sombra.Análise e interpretación de dúas pezas teatrais de Carvalho Calero (Laiovento): https://elpais.com/diario/2011/03/18/galicia/1300447110_850215.html
  8. Héctor Cajaraville, "O teatro é ideal para que o alumnado coñeza a Carvalho Calero", Faro de Vigo, 10-3-2020: https://www.faroeduca.es/faro-educacion/suplemento-10032020/carvalho-calero.html
  9. Francisco Salinas Portugal, "Carvalho Calero poeta: a palabra no exilio". Ligazón para este estudo na páxina do Repositorio da Universidade da Coruña: https://ruc.udc.es/dspace/handle/2183/13125
  10. Xosé Ramón López Boullón, "A Compostela de Scórpio", La Voz de Galicia, 3-5-2021: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/santiago/2021/05/03/carvalho-era-unha-gran-figura-referente-case-mito-na-facultade/0003_202105S3C8994.htm
Noticias para a homenaxe
  1. Ramón Nicolás, "Nada galego lle foi alleo", La Voz de Galicia, 14-05-2020: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2020/05/14/span-langgl-galego-lle-foi-alleospan/0003_202005G14P42993.htm

28.1.20

Viale Moutinho. "Manhas do gato pardo"

José Viale Moutinho preséntanos nesta obriña a adaptación de media ducia de contos populares rusos:
  1. "Manhas do gato pardo"
  2. "Urso pateta"
  3.  "Raposa rapozeca e cegonha de bico comprido"
  4. "A união faz a força"
  5. "Casa panela de barro"
  6. "Comer, beber, rir e fugir"
1. En  "Manhas do gato pardo" (que dá título a toda a colectánea) temos un gato demasiado lambón ao que a dona bota fóra da casa despois de lle quentar a pelella. Mallado e choroso vai camiñando na procura de novo acubillo. Vano acompañar na viaxe o carneiro e o bode, convencidos polo gato de que poden rematar nun bo asado. Van atopando outros animais polo camiño: uns, amigos, coma o oso; outros, inimigos, coma os lobos. O gato mañoso vainos librando dos perigos que poidan aparecer por eses camiños do mundo.
O relato ten unha estrutura semellante á dos músicos de Bremen, mais nesta vagabundaxe os protagonistas non se propoñen lograr un obxectivo definido, senón que semellan preferir ir tirando sen rumbo e procurar saír sans e salvos dos perigos que se lle presenten. Máis que un equipo solidario semellan un grupo dirixido por un líder astuto --o gato-- que os fai actuar en proveito de todos, aínda que lles custe algún sacrificio.

2. Un oso parvo e un labrador aproveitado de máis son os protagonistas desta breve historia. O labrador vai convencendo o oso de que, no canto de comelo, resultaríalle máis beneficioso colaborar con el. Pero o humanao resulta ser unha grade que leva todos os terróns e o babeco do oso queda sempre a velas vir. Canso dos abusos do labrador, o oso encabúxase e estrágalle os cultivos de xeito que ninguén saca proveito do campo. No remate de contas, labrador e oso non se poden ver.

3. O mesmo resultado, aínda que desenvolvido con métodos máis sutís, é ao que se chega na historia da raposa e a cegoña. A actitude aproveitada da primeira e o pago coa mesma moeda da segunda fan que se perda unha boa amizade. É o que ten querer quedar ben sen facer gasto.

4. O resultado contrario acádase cun cambio de actitude. No relato "A união faz a força" demóstrase que a colaboración honesta entre individuos, aínda que non se leven ben, dá sempre bo resultado sen que ninguén saia prexudicado.
Tamén demostra que sae a conta confiar na sabedoría dos vellos.

5. Na casiña da panela de barro vanse xuntando animaliños diversos que gustan do acubillo e viven felices nel ata que chega un oso paspallán e abusón que lles escacha o refuxio. Tamén neste relato a unión fai a forza e a acumulación de recursos dos amigos serve para lle dar ao oso unha lección inesquecible.

6. En "Comer, beber, rir e fugir" un pobre estorniño vese obrigado a facerlle o traballo suxo a un raposo que o ameazaba con paparlle os fillos. Canso do insaciable extorsionador, acaba por tenderlle unha trampa para que o raposo acabe nas mans dos cazadores.

Velaí, pois, media ducia de historias populares que nos agasallan a vellos e novos con consellos útiles para a vida en calquera lugar e tempo.

_______________________
Viale Moutinho: Manhas do gato pardo. (A ra que ri), Lisboa, Plátano Editora.
Ilustracións: João Luís.

20.11.19

A lingua da terra natal

"A lingua da terra natal é o alimento espiritual das almas sinxelas. O idioma é o bálsamo que mitiga a nostalxia do expatriado. [...] A comunidade do idioma é unha das que máis influíron na formación da Patria e por este motivo os conquistadores sempre trataron de arrincar as linguas propias dos pobos anexionados; e os pobos vencidos sempre defenderon o seu idioma como o derradeiro resto da súa indepencia".
A quen escribiu esas palabras executárono, canda outras once persoas, na estrada Coruña-Ferrol o once ou doce de setembro de 1936. Non tivo xuízo. Chamábase Arturo Noguerol Buján. Non foi un acto de amor o que o levou a unha foxa común do cemiterio de Serantes. Tampouco se pode dicir del que fose delincuente, nin separatista, nin fanático impositor de galego excluínte ou como lle queira chamar o gobernante "de turno". Nin fai falla ser lingüista para saber que unhas linguas espertan máis afectos ca outras.
En fin... Para sabermos máis podemos botar unha ollada ao libro de Jesús-Fernando Román Alonso (2003): Arturo Noguerol. Xornalista, arbitrista e financeiro do Galeguismo. (Galegos na Historia), Vigo, Ir Indo. (Cita e imaxe tiradas deste libro, pp. 25 e 49 respectivamente).

15.11.19

"Extraordinario" (de Antón Lopo. Léxico-3

Extraordinario. Léxico-3
Este test tamén se basea no léxico da novela Extraordinario, de Antón Lopo. É tan sinxelo coma os dous anteriores. Consiste en sinalar, de entre as palabras da lista, aquela que se axeite á definición que se dá na cabeceira da pregunta.

11.11.19

"Extraordinario", de Antón Lopo. Léxico-2

Extraordinario. Léxico-2
Velaquí outro test aínda máis faciliño có anterior sobre o léxico de Extraordinario, novela de Antón Lopo.
O que se pide é sinalar as palabras que conteñan unha valoración negativa ou marcar como positivas aquelas que non suxiran tal valoración.

5.11.19

"Extraordinario", de Antón Lopo. Léxico-1

Extraordinario. Léxico-1
Este test de léxico baséase en Extraordinario, novela de Antón Lopo que ten como eixo temático as relacións no seo da familia.
O test resulta faciliño e completalo ocupa menos de cinco minutos. Para realizalo cómpre premer na ligazón.
Agradécese a comunicación das meteduras de zoca que se atopen. Deséxase un bo divertimento.
Imaxe: Extraordinario/Editorial Galaxia

3.11.19

Xoán C. Abad / Evaristo Pereira: "O soño crebado. Da República á Guerra Civil en Vigo e na súa bisbarra"

Imaxe: O soño crebado/IEV
O soño crebado é unha exposición amena e didáctica sobre a aniquilación da II República polo bando vencedor da Guerra Civil de 1936. O título é unha declaración de intencións: recolle o sentir tanto daqueles que viviron os feitos narrados coma dos que xa nados na ditadura e mesmo na actual democracia percibiron aquel intento de réxime político como unha ventá aberta á esperanza que se atrancou de golpe. A obra é unha achega clarificadora a ese período traumático da historia das Españas que aínda alporiza hoxe a algúns sectores políticos que xa non  viviron os feitos pero que deben de se considerar herdeiros do bando vencedor. Neste "caderno didáctico" non se xulga nin se condena; expóñense sinxelamente os feitos sen tapullos nin preocupación pola corrección política.

Cómpre sinalar que a obra é máis ambiciosa do que o título suxire: o marco cronolóxico esténdese dende as etapas precedentes á República ata os anos posteriores ao remate da II Guerra Mundial; o espazo xeográfico expándese máis alá de Vigo e bisbarra, e os feitos narrados, mesmo sendo locais, poden considerarse exemplos concretos dun estilo de actuación extrapolable ao resto da Península e a outros países europeos. Non estamos, xa que logo, ante un humilde caderno didáctico de historia local, senón ante un auténtico tratado que estuda unha etapa concreta da virulenta historia do século XX partindo dun escenario local pero sen deixar de ollo o espazo global que inflúe sobre ela.

 Expostos os precedentes dos tempos da República, o estudo céntrase na esperanza que esperta o novo réxime na sociedade, especialmente entre as clases populares, nos vaivéns padecidos pola incipiente República, no levantamento militar e, conseguido o control do territorio polo exército sublevado, nas consecuencias que tivo na bisbarra o desenvolvemento da guerra: recrutamento de soldados para as distintas frontes, requisa de medios materias, control da poboación por medios violentos (detencións, xuízos sumarísimos, paseos, sacas, fusilamentos...) e accións de propaganda para xustificación e lucimento do bando vitorioso. Os mecanismos de defensa dos leais á República crean entobados, fuxidos e guerrilleiros. A marcha da guerra provoca na cidade e bisbarra a habilitación de cuartelillos, centros de detención, campos de concentración, hospitais...

A traxedia tórnase máis vívida cando escenario e personaxes resultan familiares. A información gráfica que se achega amósase eficaz neste sentido. Na inmensa traxedia que supón o exterminio do inimigo interior (los malos españoles) hai episodios que puideron ser publicados no exilio polos que deron fuxido das gadoupas dos perseguidores. Outros malamente lograron resistir a corrosión do tempo e o sudario de silencio con que os taparon os vencedores. E outros episodios especialmente punxentes tiveron desenvolvemento literario, coma o das vítimas do bou Eva, ás que Unha morte lanzal, de Julián Rodríguez Novo, rende sentida homenaxe. No estudo aparecen nomes de infausta memoria pola súa crueldade e nomes de xentes que non merecían a morte que lles deron. O libro recórdanos todos: uns para que deprendamos a non repetir a historia, outros para devolverlles a honra que a barbarie lles roubou. Entre os miles de títulos publicados sobre o tema aquí tratado, este "caderno didáctico" que temos entre mans resulta ser un bo antídoto contra a desmemoria.
____________________________________________
Xoán C. Abad / Evaristo Pereira: O soño crebado. Da República á Guerra Civil en Vigo e na súa bisbarra. Vigo, Instituto de Estudos Vigueses, 2019.

21.10.19

Lewis Grassic Gibbon: "Canción de solpor"

Imaxe: Irmás Cartoné
Gibbon cóntanos a historia dun anaco de terra escocesa, chamado Kinraddie na novela, e dos seus poboadores dende tempos remotos ata o final da I Guerra Mundial.

A novela estrutúrase en tres partes. O Preludio, de ritmo narrativo lento, serve de presentación da terra e dos seus posuidores dende tempos idos ata os actuais. Coñecemos unha morea de personaxes e algunhas das súas peculiaridades, pero sen chegar ao nivel de desenvolvemento que acadarán na parte central, a Canción. Esta parte subdivídese en catro tramos --Decrúa, Sacha, Sementeira e Colleita-- e céntrase sobre todo na vida de Chris Tavendale (de solteira Guthrie) e do seu contorno. Na terceira parte, o Epiludio, péchase a historia: os que sobreviven tentan sobreporse á desfeita da guerra convencidos de que o seu mundo acabou e o que nese momento comeza vai ser moi diferente, pero non necesariamente mellor.

No miolo dese mundo narrado por Gibbon está Chris Guthrie, a súa familia e a súa pequena granxa. Seguimos os trafegos e os días da protagonista de nena a muller madura. Sufrimos canda ela as penalidades dunha familia numerosa gobernada por un pai moi traballador, pero tamén brután e pouco afectuoso. Asistimos ao esborrallamento desa familia, que comeza co suicidio da nai superada polas penalidades da vida e que decide levar con ela os fillos máis novos, a marcha-fuga do resto dos irmáns e, finalmente, a morte do pai.

Dictiografía
__________________________
Lewis Grassic Gibbon, Canción de solpor. Compostela, Irmás Cartoné, 2018. Trad. Celia Recarey Rendo.

16.10.19

Avelina Pérez: "Ás oito da tarde, cando morren as nais"

A liberdade dos nosos soños non debe renderse á lóxica do teatro.
As pantasmas dos seus soños non deben fecharse nos límites da escena.

Imaxe: Blog Edicións Xerais
Ábrese o pano do texto  con esta cita de Insultos ao público, de Peter  Handke, autor ao que Avelina Pérez homenaxea con esta peza.
A sala convértese en escenario e, no escenario, a actriz actuará como espectadora ata o remate do espectáculo co apagado das luces no patio de butacas.
Os personaxes que forman o colectivo do público semellan vivir fóra de si mesmos. Soltan frases sobre as súas vivencias, frases que manifestan sistematicamente a frustración que os goberna  e cargan sobre a actriz a responsabilidade de lles dar sentido ás súas vidas, que sexa a actriz quen  apañe a pataca quente, que para iso pagaron entrada.
A actitude da actriz non acepta converterse nesa nai desaparecida do público e, con palabras máis diplomáticas, acaba por lles dicir que cadaquén se ature a si mesmo.
O público encárnano individuos sen personalidade, ridículos nas súas pretensións. A actriz non goza do pracer de actuar porque o espectáculo verdadeiro está na actuación do público, nel está o centro da acción.

Dictiografía
Noticias sobre Peter Handke, enriba citado:
 ________________________________________________
Avelina Pérez: Ás oito da tarde, cando morren as nais.Vigo, AGADIC / edicións Xerais, 2019. Premio Álvaro Cunqueiro para textos teatrais 2018.

Personaxes: 3 mulleres e 3 homes, repartidos en dous grupos: público / actriz.

15.10.19

Robert Seethaler: "Unha vida enteira"

Cóntanos a vida de Andreas Egger. Unha vida enteira que aparece sintetizada nun parágrafo inzado de verbos:
Segundo a partida de nacemento, que ao seu xuízo non valía nin a tinta do selo, Egger tiña setenta e nove anos. Aguantara máis do que cría posible, e en termos xerais podía estar satisfeito. Sobrevivira á súa infancia, á guerra e a un alude. Nunca estivera tan mal que non puidese traballar, abrira unha cantidade incalculable de buracos na rocha e probablemente cortara árbores dabondo para alimentar durante un inverno as estufas de toda unha cidade. A súa vida pendera moitas veces dun fío, entre o ceo e a terra, e durante os últimos anos como guía turístico aprendera máis das persoas do que podía abarcar. Que el soubese, non cargaba con ningunha culpa digna de mención, e nunca caera nas tentacións do mundo: as borracheiras, as prostitutas ou a gula. Construíra unha casa, durmira en infinidade de camas, cortes, caixas de camións e unhas cantas noites mesmo nun caixón de madeira ruso. Amara. E intuíra ata onde podía levar o amor. Vira dous homes camiñar pola Lúa. Nunca estivera no apuro de crer en Deus, e a morte non lle daba medo.
Imaxe: culturagalega.org
O parágrafo segue algo máis, pero xa con detalles que lle poñen ramo a todo o anteriormente dito. Andreas Egger, malia non queixarse, non tivo moito que lle agradecer á vida. Sen pais que termasen del, acaba na casa dun tío que o trata con crueldade. Unha malleira déixao coxo e condiciona o seu negro futuro. Como compensación, a natureza dótao dunha grande fortaleza física e mental que lle vai permitir sobrevivir malia as precarias condicións que marcan a súa existencia. Velaí o único triunfo na vida de Andreas Egger, a súa capacidade de resistencia.

Cando o seu corpo alcanza un tamaño que lle permite defenderse do seu escravizador, Andreas enfróntase a el, abandónao e comeza a andaina vital en solitario nun mundo inhóspito e nun contorno social hostil. Nin o medio nin a sociedade regalan nada. Andreas pagará en todo momento co esforzo necesario para seguir resistindo.

Seethaler cóntanos a vida enteira do protagonista escollendo etapas clave do seu desenvolvemento: nenez desgraciada, morte da parella embarazada baixo un alude, traballo no teleférico, recrutamento para a guerra, campo de prisioneiros, retorno e cambio de traballo e, derradeiramente, reencontro coa natureza. Malia non estenderse en detalles, a vida non curta de Andreas Egger queda completa ante os ollos do lector. Unha vida tan sinxela como dura, sufrida dignamente en soidade, narrada coa brevidade que lle corresponde ao home de poucas palabras que é o personaxe de Andreas Egger.

Fálase d' Unha vida enteira en Lecturafilia: https://lecturafilia.com/2019/02/15/unha-vida-enteira/
_____________________________
Robert Seethaler, Unha vida enteira.Cangas, Rinoceronte Editora, 2018. Trad. Moisés Barcia.

3.10.19

Francesco Marciuliano: "Podería facerlle pis enriba e outros poemas de gatos"

Imaxe: Lata de sal
Un libro escrito por quen sen dúbida sente un gran amor polos gatos e que lle resultará de agradable lectura a quen guste da compañía destes animaliños. Atoparase con escenas que lle parecerán familiares porque a obra vai contando poeticamente feitos e actitudes destes felices felinos.

A obra artéllase en catro partes (Familia, Traballo, Xogo, Existencia) que conforman outros tantos eixos temáticos. Unha brevísima introdución dá a idea xeral do poemario: cando un gato entra na vida dun humano convértese no seu xefe. O texto vai acompañado de simpáticas fotografías de gatos de varia pelaxe.

A voz de F. Marciuliano traduce para linguaxe humana os sentimentos, afectos, desafectos, problemas, beneficios... que xorden na relación dos felinos cos bípedes. Relacións que non sempre son amorosas, desinteresadas ou cordiais. Aos humanos, por exemplo, moléstalles esa teimosía dos gatos por marcar territorio, ou a desorde que causan os seus xogos, ou que esfarrapen o sofá, ou que desfagan a cama, ou que lles rouben o seu espazo favorito. Os gatos, pola contra, non levan ben que os bañen, nin que os desparasiten, nin que entren competidores na relación. E aínda levan peor que os castren.

Así e todo, os gatos esfórzanse por entender os humanos e consideran que paga a pena ter un bípede por mascota.
_____________________
Francesco Marciuliano: Podería facerlle pis enriba e outros poemas de gatos. Madrid, Lata de sal, 2015.

7.6.19

"Tendréis envidia de los muertos"

Imaxe:Historia de Iberia Vieja 162
Leo na revista Historia de Iberia Vieja (número 162, decembro de 2018)  o artigo "Campos de concentración en España", de Bruno Cardeñosa. Censa o autor 188 campos e dá detalles do trato exquisito que recibían os inquilinos desas residencias. Trato que sintetiza perfectamente a frase premonitoria de Ernesto Giménez Caballero: "Tendréis envidia de los muertos". Un estudo máis amplo e recente de Carlos Hernández, Los campos de concentración de Franco, aumenta a cifra en bastantes máis.
Para saber do trato que recibían os presos remítome, para empezar, ás fontes enriba sinaladas. Soamente quixera reparar na toponimia do mapa que acompaña o artigo citado, porque se trata da toponimia dos amos dos campos de concentración. Case que o único estraño é a posición de Camposancos. Os topónimos deturpados a machadazos levan camiño de se converteren nun endemismo. Houbo un coñecido defensor do galeguismo cordial que considerou tales nomes como "sinónimos enriquecedores". Non logro saber o que enriquecen. E hai xente que vai máis alá e que se nega redondamente a recoñecer que os lugares tivesen outro nome que el de siempre porque toda la vida se llamó así.
Pero se ningún topónimo do noroeste resulta impronunciable para calquera falante do leste do valado de grelos (greloseto para entendérmonos), ¿a que vén tanta teimosía na deturpación? Pois a única razón que queda é a que se le no pé dun debuxo de Castelao: a nosa terra non é nosa. Cómpre indicarlles claramente aos mandados que non son donos da súa terra, que o nome que lle puxeron non vale, que saiban de vez que lles varreron a terra de debaixo dos pés.
Se houbo xente que tivo o callo de "hospedar" unha boa masa de concidadáns en campos de concentración ou mesmo de deixar a un semellante enterrado coma un can danado nunha foxa descoñecida e viñeron despois outras xentes que prefiren deixar a cousa como está para non desenterrar odios... calquera cuestión lingüicida pareceralles unha brincadeira que non ten lles por que tocar a moral. Así que, quen queira vivir en Ourense, Rianxo ou Sanxenxo que saiba que estaría a vivir nunha distopía. O sensato é vivir en Orense, Rianjo, Puebla del Caramiñal...